Weerstandsvermogen en risicobeheersing

In de nota risicomanagement en risicobeheersing 2023-2026 is opgenomen dat in deze paragraaf de belangrijkste risico’s opgenomen worden. Dat zijn de risico’s met de grootste financiële impact die gezamenlijk 80% van het totaal beslaan. Bij deze simulatie betreft dat 12 risico’s. Dit overzicht treft u verderop in deze paragraaf. Eerst wordt inzicht gegeven in enkele andere belangrijke aspecten waaraan onzekerheden kleven. Hiervan wordt uitgelegd hoe (of waarom niet) deze zijn verwerkt bij het berekenen van het weerstandsvermogen.

Toelichting op risico's met grote invloedspercentage

Hoewel cybercrime niet hoog op de ranglijst staat in het totale risico overzicht, kan de impact bij een incident aanzienlijk zijn, zowel politiek als financieel. Dit maakt het een cruciaal aandachtspunt in de risicoanalyse. Het jeugdbeleid betreft een open-einde regeling, wat betekent dat de kosten moeilijk te voorspellen zijn. Bovendien is er een toenemende maatschappelijke aandacht voor dit onderwerp, wat de noodzaak van een gedetailleerde risicoanalyse onderstreept.

Cybercrime
Met de voortdurende digitalisering en de toenemende afhankelijkheid van digitale systemen blijft het risico op cybercrime groeien. De ‘Informatie Beveiligingsdienst’ (IBD) signaleert dat Nederlandse gemeenten steeds vaker worden geconfronteerd met geavanceerde cyberdreigingen. In 2024 zijn er volgens de IBD 2.450 kwetsbaarheden gesignaleerd, een toename ten opzichte van voorgaande jaren, wat de noodzaak onderstreept van voortdurende waakzaamheid en proactieve beveiligingsmaatregelen.
Door deze dreiging houdt Zaanstad zich actief bezig met het nemen van maatregelen, gebaseerd op de Baseline Informatiebeveiliging Overheid (BIO). Dit systeem helpt bij het monitoren, bijstellen en rapporteren van beveiliging, onder andere via de ENSIA-methodiek. Medewerkers worden getraind en incidenten worden geëvalueerd om de weerbaarheid te vergroten en de schade te minimaliseren (zie ook: informatiebeveiligingsbeleid van Zaanstad).
De komende periode treden er nieuwe wetten in werking, waarbij de Europese wetgeving ‘ Network and Information Security Directive ’ (NIS2) een sleutelrol speelt binnen de Cyber Security. De aangescherpte regels zijn bedoeld om de beveiliging te verbeteren tegen aanvallen op onder andere operationele technieken, infrastructuur en sociale voorzieningen

Omzettingsbeleid
Het Omzettingsbeleid 2007 brengt een risico met zich mee dat er claims kunnen komen vanwege de onbekende inhoud en gevolgen. Als dit risico zich voordoet, kan dit leiden tot aanzienlijke financiële gevolgen voor de gemeente door mogelijke schadeclaims en juridische kosten.

Jeugd
De gemeente Zaanstad heeft te maken met grote uitdagingen in de jeugdzorg. De vraag naar hulp is onvoorspelbaar, waardoor al snel een afwijking kan ontstaan. Dit heeft verschillende redenen, zoals meer stress in gezinnen, financiële zorgen en de toenemende druk op jongeren door bijvoorbeeld sociale media. Omdat aanvragen voor jeugdzorg niet kunnen worden geweigerd, bestaat er een risico dat de kosten hoger uitvallen dan begroot.
Naast de financiële risico’s zijn er ook maatschappelijke risico’s verbonden aan de hogere vraag naar jeugdzorg. Hierdoor kan de kwaliteit van de jeugdzorg onder druk komen te staan. Ondanks landelijke maatregelen, zoals de ‘Hervormingsagenda Jeugd’, blijft het risico bestaan dat de kosten voor jeugdzorg in Zaanstad verder stijgen. Dit komt doordat de Jeugdwet een openeinderegeling is en naast de gemeente ook andere instanties, zoals huisartsen, kunnen doorverwijzen naar jeugdzorg. Hier heeft de gemeente beperkt invloed op.
De gemeente Zaanstad werkt aan extra lokale maatregelen om de jeugdhulp te verbeteren en de kosten te beheersen. Deze maatregelen richten zich niet alleen op jeugdzorg, maar ook op andere gebieden zoals sport, wonen en veiligheid. Dit moet helpen om de risico's beter te beheersen en de druk op de gemeente te verminderen

Toelichting op niet financiële risico's

Voor Nederland als geheel spelen ontwikkelingen die ook op gemeente Zaanstad impact hebben. Dit zijn onzekerheden voor gemeente Zaanstad die niet als financiële risico’s te kwantificeren zijn.
Voorbeelden hiervan zijn de instabiele wereldsituatie en de krapte op de arbeidsmarkt. Hieronder gaan we hierop in.

Instabiele wereldsituatie
De huidige wereldsituatie wordt gekenmerkt door verschillende geopolitieke spanningen en conflicten die aanzienlijke gevolgen hebben voor de wereldeconomie en de stabiliteit van samenlevingen. Voorbeelden hiervan zijn de aanhoudende oorlog tussen Rusland en Oekraïne, het conflict in Gaza, en de rivaliteit tussen China en Amerika. Deze conflicten leiden tot hogere kosten van levensonderhoud.

Personeel
In de begroting is gesproken over de krapte op de arbeidsmarkt. Het invullen van openstaande vacatures met goede kandidaten blijft een uitdaging. Ook is er landelijk een hoog verzuimpercentage. Op de website van het CBS is een grafiek opgenomen met het gemiddelde verzuimpercentage. Daar is te zien dat dit percentage geleidelijk toeneemt, deze was 4,9% in het 3e kwartaal van 2024. Het verzuimpercentage bij de Gemeente Zaanstad was over 2024 7,9%. Deze factoren kunnen ertoe leiden dat de inzet van externe inhuur toeneemt. Momenteel besteden gemeenten ongeveer 18-20% van hun loonsom aan externe krachten. Het risico is echter niet gekwantificeerd, omdat het lastig is de impact nauwkeurig in te schatten.
Het tekort aan vast personeel kan naast financiële gevolgen ook operationele risico’s veroorzaken. Hierdoor kunnen sommige taken niet op tijd of volledig worden afgerond, wat de gemeentelijke dienstverlening kan verstoren. Om deze risico’s te beheersen, investeert Zaanstad in het aantrekken en behouden van vast personeel en het strategisch inzetten van tijdelijke krachten.
Zaanstad behoudt en trekt personeel aan door te investeren in ontwikkeling en persoonlijke groei én het aanbieden van aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden . Nieuw personeel krijgt een warm welkom met een introductieprogramma over de organisatie en de stad. Er zijn mogelijkheden voor opleidingen en leertrajecten. In 2024 introduceerde Zaanstad een nieuw platform voor al het personeel: ‘Zaanstad Academy’. Het aanbod op dit platform zal de komende jaren blijven groeien. Daarnaast startte in het najaar van 2024 een wervingscampagne om nieuw talent aan te trekken. Ook bieden we diverse initiatieven aan ter bevordering van de vitaliteit van medewerkers.

Scherper aan de wind varen

Inkomsten van de gemeente Zaanstad zijn hoofdzakelijk afkomstig van belastinginkomsten en een algemene bijdrage van de overheid. Het Rijk voert een korting door van € 2,3 miljard vanaf 2026 op het gemeentefonds. De gemeente Zaanstad voert een lobby om deze korting terug te draaien. Indien dit niet tot het gewenste resultaat leidt, zijn bezuinigingen noodzakelijk. Deze zullen dan bij de begroting van 2026 zichtbaar moeten zijn.
Om ruimte te vinden in de begroting is ook de denklijn scherper aan de wind varen opgenomen. Langs deze denklijn hebben we naar de huidige begrotingsbudgetten gekeken en eventuele voorzichtige inschattingen minder voorzichtig gemaakt, maar nog wel reëel. De kans op begrotingsoverschrijdingen neemt hiermee toe. Het wordt nog meer van belang om de bestedingen van de budgetten goed te volgen. Zoals eerder toegelicht worden risico's op budgetoverschrijdingen in principe niet als financieel risico opgenomen in deze paragraaf. Dat doen we alleen met de zogenaamde open einde regelingen.

Klimaatverandering

Eén van de groeiende risico’s is de impact van klimaatverandering. Extreme weersomstandigheden, zoals storm Poly in 2023, tonen aan dat klimaatschades steeds vaker voorkomen en aanzienlijk kunnen zijn. Deze risico’s raken niet alleen onze infrastructuur, maar ook de financiële stabiliteit en leefbaarheid van de stad. Dit vraagt om een structurele benadering van klimaat gerelateerde risico’s.
Gemeente Zaanstad is nog niet zo ver dat klimaatrisico’s financieel vertaald kunnen worden. Dit is complex en vraagt meer tijd. Gemeente Zaanstad praat hierover met andere gemeentes. Ook probeert gemeente Zaanstad de kosten van klimaatverandering beter inzichtelijk te maken in de financiële administratie. Dit bij elkaar moet komende jaren meer inzicht geven in de financiële risico’s van klimaatverandering.
We zijn actief in gesprek met andere gemeenten over hun aanpak van klimaatverandering. De gemeente Haarlemmermeer onderzoekt verschillende scenario's en is verder in dit proces dan wij.
Later in het jaar hebben we contact met de gemeente Haarlemmermeer over hun bevindingen en aanpak.

Risico’s voor Zaanstad
Infrastructuur
Extreme stormen en hevige regenval brengen schade toe aan wegen, bruggen en gebouwen. Dit kan leiden tot hoge herstelkosten en tijdelijke ontwrichting van de stad.

Wateroverlast
Hevige neerslag kan leiden tot overstromingen in laaggelegen gebieden en wateroverlast in stedelijke gebieden. De gemeente werkt aan oplossingen om dit te voorkomen, zoals beschreven in het ‘Gemeentelijk rioleringsplan Zaanstad 2020-2024’ .

Hittegolven en droogte
Langere periodes van hitte kunnen leiden tot gezondheidsproblemen, met name bij kwetsbare groepen zoals ouderen en kinderen. Droogte kan bovendien stedelijk groen en de drinkwatervoorziening onder druk zetten.

Financiële risico’s
Klimaatschades tonen aan dat de gevolgen van klimaatverandering directe financiële gevolgen hebben. Het is belangrijk om deze risico’s te kwantificeren en mee te nemen in de risicoanalyse om hier rekening mee te houden in de weerstandscapaciteit.

Klimaatadaptie en maatregelen
De gemeente Zaanstad werkt aan een klimaatadaptieve stad. Dit houdt in dat we maatregelen nemen om de stad beter bestand te maken tegen de gevolgen van klimaatverandering. Het ‘Uitvoeringsplan Klimaatadaptatie 2021-2026’ geeft richting aan deze aanpak en bevat de volgende speerpunten:

• Vergroening van stedelijke gebieden
  Door stedelijke gebieden te vergroenen wordt regenwater beter opgenomen in de bodem en wordt hittestress verminderd.
  
• Verbetering van waterbeheer
  Aanpassingen in het rioolstelsel en de aanleg van waterbergingen beperken de gevolgen van hevige regenval.
  
• Samenwerking met inwoners en bedrijven
  Zaanstad stimuleert initiatieven zoals het vergroenen van tuinen door tegels te vervangen met groen, bijvoorbeeld via het NK tegelwippen.

Kosten ten behoeve van klimaatschade
Klimaatverandering heeft verstrekkende gevolgen voor onze samenleving en economie. De kosten die gepaard gaan met klimaatschade zijn aanzienlijk en blijven stijgen naarmate de frequentie en intensiteit van extreme weersomstandigheden toenemen. Deze kosten kunnen worden onderverdeeld in verschillende categorieën, waaronder stormschade en uitgaven aan milieubeleid. Stormschade omvat de directe schade aan infrastructuur en eigendommen veroorzaakt door hevige stormen, terwijl milieubeleid betrekking heeft op de maatregelen en investeringen die nodig zijn om de impact van klimaatverandering te beperken en te beheersen.
De jaarlijkse kosten voor klimaatschade liggen normaal rond de € 0,15 mln. In 2023 zagen we echter een grote stijging naar ongeveer € 1,4 mln. in de gemeente Zaanstad. Dit kwam door de storm Poly, die veel schade veroorzaakte. Dit laat zien dat de kosten door klimaatverandering flink kunnen oplopen bij geval van een gebeurtenis.
De gemeente Zaanstad maakt de komende jaren de kosten voor klimaatschade beter inzichtelijk in de financiële administratie.

Samenwerken en toekomstgericht handelen

Klimaatverandering kent geen grenzen. Daarom werkt de gemeente Zaanstad samen met partners, zoals andere gemeenten, om de impact te beperken. Samenwerken is cruciaal voor een integrale aanpak en gedeelde oplossingen. In het gepubliceerde document’ ‘Uitvoeringsplan klimaatadaptatie Zaanstreek-Waterland 2021-2024’ , wat een samenwerking betreft tussen de gemeenten Zaanstad , Wormerland, Beemster, Purmerend, Edam, Volendam, Waterland, Landsmeer, Oostzaan en het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en provincie Noord Holland, gaat het over de visie en ambities om de regio voor te bereiden op een veranderend klimaat met meer risico’s.
In het rapport zijn er zes pijlers gedefinieerd. Deze zijn:

1. Adaptief landelijk gebied
2. Leefbare stad en dorpen
3. Ontwikkelingen klimaatbestendig
4. Stad en land in balans
5. Robuuste vitale netwerken
6. Betrokken en actieve mensen

Door klimaatgerelateerde risico’s een centrale plaats te geven in deze paragraaf, bouwen we aan een toekomstbestendige stad. Dit betekent niet alleen dat we voorbereid willen zijn op extreme weersomstandigheden, maar ook dat we onze verantwoordelijkheid nemen om de stad leefbaar en veilig te houden voor toekomstige generaties.

Overzicht belangrijkste risico’s (top 80%)

* In het kopje 'begroting 2025' wordt aangegeven welke rang de risico had bij de laatste verwerking.
** Een verschuiving (+) houdt in dat een risico hoger gewaardeerd staat.

Een verschuiving (-) houdt in dat een risico lager gewaardeerd staat.

Het percentage 'invloed' geeft aan welk deel van het geheel (100%) wordt beïnvloed. Hoe hoger dit percentage, hoe groter de financiële impact zal zijn. Hieronder worden de risico's weergegeven die samen 80% van alle risico's beslaan, zoals aangegeven in de risicomanagement en risicobeheersing 2023-2026 .